W nocy z 22 na 23 kwietnia 1945 r. w Trzebnicy pełniącej rolę tymczasowej stolicy Dolnego Śląska wyznaczono pełnomocników obwodowych, m.in. Augusta Herbsta. Wówczas ziemie odzyskane były podzielone na okręgi (Dolny Śląsk to okręg II) i na obwody (powiat górowski to obwód IV). August Herbst 26 kwietnia 1945 r. uzyskał mianowanie na pełnomocnika obwodowego i otrzymał polecenie przygotowania ekipy do wyjazdu do Góry Śląskiej. Samochodem ciężarowym przybyła do Góry 5 maja 1945 r.

August Herbst urodził się 14 sierpnia 1879 r. w Lwowie w rodzinie robotniczej. Z zawodu był pracownikiem kolejowym – od 1898 do 1939 r. był telegrafista w dyrekcji PKP w Lwowie. Od 1919 r. działał w związku zawodowym kolejarzy: wiceprzewodniczący koła, przewodniczący koła sportowego, sekretarz okręgowy, członek zarządu głównego w Warszawie, przewodniczący rady okręgowej w Lwowie. d 1934 r. należał do Polskiej Partii Socjalistycznej. Znał dwa obce języki – niemiecki i ukraiński. Od 15 kwietnia 1945 r. był emerytem. Wówczas przebywał w Kielcach. W tym mieście formowała się grupa osób mająca tworzyć administrację polską na Dolnym Śląsku. [1]

Zachowała się z tamtych lat kronika. Jej najstarsza część pochodzi z 1946 r. Znajduje się w niej opis tego pamiętnego dnia – 5 maja [2], kiedy do Góry przybyła ekipa Herbsta:

„Dzień 5. maja 1945 roku, spośród najbliższych, przeszłych i przyszłych dni, wyróżnił się zachmurzeniem zmiennym (cumulus strativus), przelotnymi deszczami, słabymi wiatrami zachodnimi, i dość zimnym wiatrem o charakterze lokalnym; temperatura, przeciętna, wynosiła +8 C.

 W dniu tym o godz. 16. m. 45 do miasta Góry przybył z Trzebnicy – tymczasowej siedziby urzędu pełnomocnika rządu R.P. na okręg administracyjny Śląska Dolnego – Pełnomocnik Rządu R.P. Obwodu Nr. IV»Góra« ob. Herbst August. Przybyli z nim jednocześnie powołani przez władze polskie do organizowania polskiej władzy cywilnej na terenie Śląska Dolnego i zaopatrzeni w pisemne pełnomocnictwa, wystawione (w języku polskim i rosyjskim) przez Pełnomocnika Rządu R.P. na Okręg Administracyjny Śląska Dolnego mgra Piaskowskiego Stanisława, działającego na mocy pełnomocnictwa udzielonego przez Prezydium Rady Ministrów z dnia 29 marca 1945 roku, nr. 2324 […]”

Tego samego dnia pełnomocnik obwodowy spotkał się z komendantem miasta kapitanem Kukuri Kalistratowiczem Uhartiuwilim. Po przyjeździe pełnomocnik, w naszym przypadku August Herbst, był winien bezwłocznie zgłosić się do miejscowego komendanta wojskowego, powiadamiając go o objęciu władzy cywilnej i prosić o przekazanie zakładów spożywczych, składów aprowizacyjnych i innych. Jednak polskiej administracji wojsko sowieckie nic nie przekazało. Żołnierze bowiem wywozili lub niszczyli mienie państwowe i prywatne, przedsiębiorstw użyteczności publicznej oraz zapasy różnego rodzaju. [3]

Pełnomocnik okręgowy w zarządzeniu nr 2 z 17 kwietnia 1945 r. szczegółowo poinstruował pełnomocników obwodowych, co należy do ich zadań. Najkrócej mówiąc, „Pełnomocnik obwodowy jest organizatorem i szefem władz cywilnych (za wyjątkiem sądownictwa) na terenie obwodu. Jego pierwszym i naczelnym zadaniem jest jak najszybsze i jak najsprawniejsze zorganizowanie kolonizacji Ziem Odzyskanych”.

Nim August Herbst podjął się organizowania polskiej administracji w obwodzie IV, czyli późniejszym powiecie górowskim, do Czerniny 7 lutego przybyła z Leszna pięcioosobowa grupa, na której czele stał Michał Zamojski. Wcześniej od komendanta Milicji Obywatelskiej w Lesznie uzyskali pozwolenie na posiadanie broni i zabezpieczenie majątku poniemieckiego przed zniszczeniem lub grabieżą. Po przybyciu do Czerniny skontaktowali się z komendantem wojskowym tej miejscowości i utworzyli pierwszy posterunek MO na terenie powiatu. [4]

Urzędowanie starostwa powiatowego (czyli urzędu pełnomocnika obwodowego) rozpoczęto najprawdopodobniej, jeśli pamięć Augusta Herbsta nie zawodzi, między 10 a 12 maja 1945 r. Na jego potrzeby zajęto budynek przy obecnym pl. Bolesława Chrobrego. Paweł Wasilewski stanął na czele referatu aprowizacyjnego. Adolf Pławiński kierował referatem zdrowia i opieki społecznej. Referat rolnictwa przejęli Noniewicz i Michalski. Referat weterynarii – Władysław Golicz. Referat prawny – Połozow i Abramczyk. Referat buchalterii – Mikołaj Sudnik i Bielawska (po mężu Calabowa). Referat kultury i bibliotek – Józef Tyrkiel. Referat leśnictwa – Franciszek Burmistrzak. [5] Od 10 maja 1945 r. była też czynna stołówka dla pracowników administracyjnych. [6]

Urzędowanie miało tu inny charakter niż na terenie reszty Polski, gdyż urzędnicy załatwiali sprawy publiczne, społeczne, gospodarcze a nawet prywatne, gdyż innych urzędów nie było na terenie powiatu. W ciągu trzech pierwszych miesięcy otrzymali z zewnątrz jedną uszkodzona maszynę do pisania.  Po godzinach pracy musieli więc w opuszczonych domach szukać sprzętu biurowego, materiałów piśmiennych i przyborów kancelaryjnych. W Archiwum Państwowym we Wrocławiu zachowało się wiele dokumentów sporządzonych na odwrotnej stronie papierów firmowych niemieckich instytucji. Wówczas posługiwano się niemieckimi maszynami do pisania, czyli takimi, które nie miały polskich czcionek. Czytając teksty z tamtych lat brakujące „ogonki” i „kreski” trzeba samodzielnie uzupełniać. Przy okazji poszukiwań zaopatrywali się w środki żywnościowe, wyjeżdżając bowiem z Trzebnicy każdy członek ekipy otrzymał po 20 dag chleba i trochę cukru, a w Górze nie mogli niczego kupić, stąd wynikła konieczność prowadzenia stołówki. [7]

W sierpniu 1945 r. August Herbst informował, że w urzędzie pełnomocnika obwodowego, nie licząc jego i zastępcy, 5 urzędników miało wyższe wykształcenie, 38 – z średnim i 24 – z niższym; ponadto pracowało 2 woźnych. Większość personelu była pochodzenia „repatrianckiego”. Osoby przygotowane do pracy w administracji były przeciążone pracą. [8] Z kolei część urzędników wyolbrzymiała swoje kwalifikacje i wykształcenie, niektórzy przybyli w celu  obłowienia się na szabrze, inni liczyli na na poparcie polityczne w awansach urzędniczych. [9] Trudności aprowizacyjne i problemy z wynagrodzeniem spowodowały, że w ciągu pierwszych trzech miesięcy 5 urzędników „zdezerterowało”. [10]

Etap żywiołowości i tymczasowości w organizacji administracji zakończył się na przełomie 1945 i 1946 r.  Wcześniej 13 listopada 1945 r. powstało Ministerstwo Ziem Odzyskanych. Wtedy zaczęto używać równolegle określeń starostwo lub pełnomocnik rządu. 29 maja 1946 r. okręgi i obwody przekształcono w województwa i powiaty, a pełnomocnicy obwodowi stali się starostami. Nie towarzyszyły temu żadne zmiany w strukturze urzędów. Na Dolnym Śląsku zmiany te wprowadzono okólnikiem Pełnomocnika Rządu z 28 czerwca 1946 r. [11]

August Herbst pełnił funkcję starosty do 16 grudnia 1946 r. W tym dniu przekazał swe obowiązki następcy – Kazimierzowi Orczykowskiemu.

Mirosław Żłobiński

Pierwodruk: „Św. Katarzyna” 2016 nr 2 s. 12-13, il.

[1] APW: WK PPS Wrocław 162 s. 17-17a

[2] Kronika; APW: PPRN Góra Śląska 1 s. 39 (sprawozdanie przewodniczącego PPRN Br. Włocha wygłoszone w dniu 12 lutego 1951 r. z okazji pięcioletniej rocznicy oswobodzenia ziem powiatu od hitlerowskiego najeźdźcy, s. 37-49)

[3] APW: SP Góra Śląska 13 s. 93 („Charakterystyka powiatu górawskiego” z 10 sierpnia 1945 r.). Zadaniem komendantur było zabezpieczenie tyłów frontu, m.in. zapewnienie żywności żołnierzom, stąd uruchomienie górowskiego młyna i zajmowanie niemieckich gospodarstw rolnych. Więcej na ten temat –  Hytrek-Hryciuk Joanna: „Rosjanie nadchodzą!”, Wrocław 2010 s. 106-114.

[4] Żywień Zdz.: Czernina (pow. Góra): przeszłość i dzieje współczesne (szkic) (maszynopis w posiadaniu autora)

[5] Herbst A. ” Moje wspomnienia z lat 1945/46” zawarte w publikacji ”Przeszłość i teraźniejszość miasta Góry” (Góra 1960) s. 13

[6] APW: Starostwo Powiatowe  Góra Śląska 13 s. 43-44

[7] Kronika m. Góry Śląskiej i ziemi górowskiej, „Kwartalnik Górowski”, 2004-2005 nr 8 s. XXII; APW: SP Góra Śląska 13 s. 94 („Charakterystyka powiatu górawskiego” z 10 sierpnia 1945 r.) – tutaj informacja o maszynie do pisania. Więcej o urzędnikach – Magierska A.: Z problemów kształtowania się administracji Ziem Zachodnich i Północnych. Sobótka 1984 nr 3 s. 391-409

[8] APW: SP Góra Śląska 13 s. 94 („Charakterystyka powiatu górawskiego” z 10 sierpnia 1945 r.)

[9]  Kronika m. Góry Śląskiej i ziemi górowskiej, „Kwartalnik Górowski”, 2004-2005 nr 8 s. XXI-XXII

[10] APW: SP Góra Śląska 13 s. 94 („Charakterystyka powiatu górawskiego” z 10 sierpnia 1945 r.). Sytuację poprawiło wypłacanie pracownikom samorządowym dodatku zachodniego w wysokości 50% wynagrodzenia. Uchwałę o jej wypłacaniu podjęła 20 grudnia 1945 r. Rada Ministrów. (Magierska, op.cit., s. 396)

[11] Magierska, op.cit., s. 408; Dzieje Złotoryi, Złotoryja-Wrocław 1997 s. 150; Zarzycki R.: Żagań 1945-1950, Żagań 2005 s. 77-78